पुणे महानगरपालिकेने १९५३ मध्ये पर्वतीच्या पायथ्याशी पेशवे पार्क प्राणीसंग्रहालयाची स्थापना केली जिथे पेशव्यांची खाजगी प्राण्यांची व्यवस्था होती. प्राणीसंग्रहालय सुमारे ७ एकर मर्यादित जागेवर स्थापन करण्यात आले होते जेथे प्राणी लोखंडी सळ्यांमागे काँक्रीटच्या पिंजऱ्यात ठेवले जायचे आणि पर्यटकांना दाखवले जायचे.
१९९२ नंतर, प्राणीसंग्रहालयाला अल्प वन्यपशुसंग्रहातून वैज्ञानिक वन्यजीव संरक्षणात बदलावे लागले. प्राणीसंग्रहालय विकसित करण्यासाठी जे नैसर्गिक प्राणी निवास, संवर्धन, प्रजनन, वन्यजीव संरक्षण, शिक्षण आणि संशोधनाची उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी कात्रज येथे १३० एकर क्षेत्रफळ असलेल्या नवीन जागेची निवड करण्यात आली आणि १९९६ मध्ये विकास कार्य सुरू करण्यात आले. १४ मार्च १९९९ रोजी नवीन प्राणीसंग्रहालयाचे उद्घाटन करण्यात आले असून, राजीव गांधी प्राणीसंग्रहालय आणि वन्यजीव संशोधन केंद्र असे नामकरण करण्यात आले.
२९ एकर जागेवर पसरलेल्या या सुंदर तलावाची स्थापना नानासाहेब पेशवे यांनी १७५० मध्ये केली होती. कात्रज येथील या तलावाचा उद्देश शनिवारवाडा आणि पुणे शहराला पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा करणे हा होता. तलावातून शनिवारवाड्याकडे पाण्याचा पुरवठा भूमिगत बोगद्याद्वारे होत होता, त्यावेळी बांधलेल्या संरचनेची जोडणी आजही कायम आहे. पण आता या जलकुंभातील पाणी पिण्यासाठी वापरले जात नाही.
सरोवरात व त्याच्या सभोवतालच्या क्षेत्रात प्राण्यजैविक विविधतेची विपुलता:
तलावाच्या सभोवतालच्या परिसरात स्थलांतरित व स्थानिक जलचर पक्षी तसेच स्थानिक सरपटणारे प्राणी आणि सस्तन प्राण्यांच्या मोठ्या प्रजाती आहेत ज्यात काही माशांच्या प्रजाती देखील आढळून येते. तसेच पुंटियस डेकानेन्सिस या दुर्मिळ माशांच्या प्रजाती सरोवरात सापडत असल्याची मान्यता होती.
सरोवराची पर्यावरण संरक्षण योजना:पुणे महानगरपालिकेने या तलावाच्या पर्यावरण पुनर्संचयनाची परिकल्पना केली असून जलचर जैवविविधता पुनर्संचयित करता येईल हा हेतू लक्षात घेत संपूर्ण पाण्यातील गाळ काढण्याची (निर्जंतुकीकरण) योजना केली आहे. तसेच, तलावामध्ये मोठ्या बेटांची देखील स्थापना करण्यात येत आहे व या बेटावर स्थानिक व स्थलांतरित पक्ष्यांना राहण्यासाठी स्थानिक झाडे आणि झुडुपे यांची लागवड केली जाईल.
तलावात नैसर्गिकरित्या आढळणाऱ्या काही प्रजाती:
पक्षी
भारतीय आणि विशिष्ट विदेशी वन्यजीव नैसर्गिक संलग्नकांमध्ये प्रदर्शित करणे
भारतातील काही लुप्तप्राय वन्यजीव प्रजातींचे संवर्धन प्रजनन करणे
शैक्षणिक उपक्रमांद्वारे वन्यजीव संवर्धनासाठी जनजागृती करणे
वन्यजीव वर्तन, जीवशास्त्र आणि पशुवैद्यकीय पैलू संबंधित संशोधन करणे
आम्ही विविध प्राण्याचे संरक्षण, कल्याण आणि संवर्धनासाठी समर्पित केंद्राची कल्पना करतो.
आम्ही एक्स-सीटू प्रजनन, शिक्षण आणि संशोधनाद्वारे एक वचनबद्ध वन्यजीव संरक्षण केंद्राचे ध्येय बाळगतो.
खालील गोष्टीद्वारे आम्ही हे सध्या करतो
१३० एकर जागेवर विकसित केलेले राजीव गांधी प्राणीसंग्रहालय १९९६ मध्ये तयार केलेल्या प्रारंभिक मास्टर योजनेचे पालन करत असून, २००९ पर्यंत प्राणीसंग्रहालयातील पायाभूत सुविधांचा विकास याच योजने अंतर्गत केले आहे.
प्राणीसंग्रहालयात प्राण्यांच्या निवासासाठी सार्वजनिक सुविधा सुधारण्यासाठी व नवीन पायाभूत सुविधा उभारण्यासाठी अजूनही पुरेशी रिकामी जागा असून, केंद्रीय प्राणीसंग्रहालय प्राधिकरणाच्या अद्ययावत मार्गदर्शक तत्त्वांच्या अनुषंगाने पुढील २० वर्षांच्या विकासासाठी नवीन योजना पुनरायोजित केली आहे.
प्राणीसंग्रहालयाच्या नवीन योजनेला पहिल्यांदा २०१३ मध्ये मान्यता देण्यात आली होती. ज्यामध्ये प्राणीसंग्रहालयातील प्राणीसंग्रहात विविधता आणणे आणि पर्यटकांच्या सुविधांचे आधुनिकीकरण करणे अपेक्षित होते.
पर्यटकांनी प्राणीसंग्रहालयाच्या सध्याच्या संकलनामध्ये विदेशी प्राण्यांचा समावेश करण्याची मागणी केली असून व तसेच पूर्वीच्या प्राणी संकलन योजनेत प्रजातींच्या विविधतेच्या दृष्टीने बऱ्याच उणीवा असल्याने, प्राण्यांच्या संरचनेतील समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी प्राणी संकलन योजना आणि मास्टर (लेआउट) योजनेत २०२१ मध्ये सुधारणा करण्यात आले.
केंद्रीय प्राणीसंग्रहालय प्राधिकरणाने अलीकडेच प्राणी संकलन योजनेच्या संरचनेच्या धोरणात सुधारणा केली आणि पूर्वीच्या १० % असलेल्या विदेशी प्राण्यांच्या प्रजातींची मर्यादा एकूण लोकसंख्येच्या २५ % पर्यंत वाढवली. सुधारित नियमांचा लाभ घेण्यासाठी प्राणीसंग्रहालयाच्या प्राणी संकलन योजना आणि मास्टर (लेआउट) योजनेत पुन्हा सुधारणा करण्यात आली, ज्याला केंद्रीय प्राणीसंग्रहालय प्राधिकरणाकडून २० जुलै २०२३ रोजी मान्यता मिळाली.
सुधारित प्राणी संकलन योजनेत १५० वन्य प्राण्यांच्या प्रजातींचा प्रस्ताव असून त्यामध्ये ११४ स्थानिक, बहुतांश पश्चिम घाटातील आणि जगभरातील विविध देशांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या ३६ विदेशी प्रजाती आहेत.
सुधारित प्राणी संकलन योजनेचा भाग असलेल्या प्रमुख विदेशी प्राण्यांमध्ये आफ्रिकन सवाना, नवीन प्रजातीचे माकड व लेमुर तसेच उत्तर आणि दक्षिण अमेरिकेतील पक्षी आणि सरपटणारे प्राणी इत्यादींचा समावेश होतो.
पर्यटकांच्या सार्वजनिक सुविधांमध्ये सुधारणा करणे हे देखील या योजनेचा एक महत्वाचा उद्देश आहे. तसेच पर्यटकांचे संचलन आणि तिकीट खरेदी सुलभ करण्यासाठी मुख्य द्वारावर “प्रवेशद्वार प्लाझा” सुविधा नियोजित केली आहे.
तसेच या योजनेमध्ये विद्यार्थी आणि निसर्गप्रेमी यांच्यासाठी वन्यजीव संवर्धन शिक्षण हे हि तितकेच लक्ष्य केंद्रित केले असून, निसर्ग आणि वन्यजीवांशी संबंधित विविध पैलूंवरील वैज्ञानिक ज्ञान प्रसारित करण्यासाठी मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ एक केंद्र (इंटरप्रिटेशन सेंटर कॉम्प्लेक्स) देखील प्रस्थापित केले आहे.
